فضای سبز همچنین نقش مهمی در چشم نوازی محله‌ها ایفا می‌کند و در تقویت روحیه و نشاط شهروندان نیز مؤثر است. با این حال، در هم‌تنیدگی ساختار کنونی کلانشهر تهران مسئله‌ای است که در برخی مناطق شهر نمود بیشتری دارد. این معضل هم در محدوده‌هایی که برج‌سازی در آنها رونق دارد و هم در مناطقی که بافت فرسوده در آنها جا خوش کرده است، به‌عنوان مانعی برای ارائه برخی از خدمات شهری مطرح است. در چنین شرایطی مدیریت شهری از راهکارهایی بهره می‌گیرد که برای تهرانی‌ها تازگی دارد؛ توسعه فضاهای سبز عمودی یکی از این راهکارهاست.
یکی از اصول شهرسازی مدرن شهرهای بزرگ و پرجمعیت که با معضلاتی چون کمبود فضا و آلودگی هوا دست و پنجه نرم می‌کنند، ایجاد فضاهای سبز در فضاهای بی‌استفاده است. در چنین شرایطی شهر تهران با وجود قرار گرفتن در یکی از خوش آب و هوا‌ترین و مرغوب‌ترین خاک‌های جغرافیایی کشور به‌دلیل کم‌توجهی به استانداردهای شهرسازی از این معضل رنج می‌برد.
مدیرعامل سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهر تهران در مورد اجرای طرح فضای سبز عمودی در فضاهای بی‌استفاده ساختمان‌ها می‌گوید: برای توسعه فضای سبز شهری که کاهش آلودگی هوای تهران را به‌دنبال دارد، مشارکت مردم با شهرداری ضروری است.
ناگفته پیداست در بعضی مناطق شهر تهران، بافت مسکونی فشرده‌ای داریم و با کمبود زمین برای توسعه فضای سبز مواجه هستیم که ضرورت اجرای طرح فضای سبز عمودی را در تهران افزایش می‌دهد. برای توسعه فضای سبز باید زمین‌های بلامعارض وجود داشته باشد تا بتوان سرانه‌های فضای سبز را در هر محله و ناحیه تأمین کرد. در حال حاضر در برخی مناطق به‌دلیل وجود بافت فشرده مسکونی، سرانه فضای سبز پایین است. به همین دلیل براساس دستور شهردار تهران تصمیم گرفتیم از فضاهای بدون استفاده یعنی نما و پشت‌بام ساختمان‌ها استفاده کنیم. طرح فضای سبز عمودی شهر تهران براساس پیشنهاد شهردار و مصوبه شورای شهر، ابلاغ شده و به همین منظور ستادی از کارشناسان و صاحب‌نظران برای اجرای آن به‌طور علمی و کارشناسانه تشکیل شده است.
علی محمد مختاری می‌افزاید: با تشکیل این ستاد، ایجاد فضای سبز عمودی در 50 ساختمان توسط سازمان پارک‌ها و فضای سبز در مناطق 22گانه به انجام رسید. اجرای طرح فضای سبز عمودی شهر تهران علاوه بر اینکه از نظر منظر و زیبایی می‌تواند تأثیر‌گذار باشد، فضای سبز محله و منطقه را نیز تأمین می‌کند. بی‌گمان این طرح می‌تواند نقش مهمی هم در کاهش آلودگی هوای تهران ایفا کند.
فضای سبز عمودی و سرانه‌ها
می‌توان گفت مسئولان شهری امروز کلانشهر تهران در عملی انجام شده قرار گرفته‌اند زیرا فرصت‌های پیشین برای تنظیم تناسب فضاهای سبز با جمعیت مناطق مسکونی از دست رفته است. بنابراین مدیریت نوین شهری به‌منظور برطرف کردن این نیاز بزرگ شهروندان باید دست به ایجاد خلاقیت و نوآوری در ساخت فضاهای سبز با استفاده از فضاهای جدید بزنند. مدیرعامل سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهر تهران با اشاره به این موضوع می‌گوید: سرانه مطلوب فضای سبز در یک شهر بزرگ بین 15 تا 25 مترمربع است که در شرایط اقلیمی متفاوت این میزان متغیر است. اکنون تعداد پارک‌های شهر تهران 1673پارک و سرانه هر شهروند در این زمینه 13 متر است.
البته این آمار با وجود ساخت بوستان‌های جدید در شهر، به‌دلیل کمبود چشمگیر فضای سبز در برخی مناطق متراکم، به‌طور میانگین ارائه می‌شود اما با توجه به اقلیم خشک و نیمه‌خشک تهران و معضلات زیست‌محیطی از جمله فراوانی جمعیتی و آلودگی گسترده، نیاز تهران به فضای سبز بیش از رقم بیشینه استاندارد؛ یعنی 25مترمربع است و سازمان پارک‌ها با برنامه‌هایی از جمله اجرای طرح فضای سبز عمودی برای تحقق این مهم تلاش می‌کند. به همین دلیل حتی از فضای حاشیه بزرگراه‌ها نیز استفاده می‌کنیم. این طرح در بدنه تمامی بزرگراه‌های تهران اجرا شده یا رو به اتمام است که در این زمینه می‌توان از بزرگراه‌های یادگار امام، شهید‌باکری، چمران، امام علی(ع) و کمربندی آزادگان نام برد.
وقتی هزینه‌ها کم می‌شود
توسعه فضای سبز در ساختار متراکم شهر، با ایجاد فضای سبز عمودی بر بدنه ساختمان‌ها شامل ایجاد باغ‌های عمودی با استفاده از گیاهان بالارونده و آویز روی دیوارهای عمودی و داربست و جعبه‌هایی که به‌صورت عمودی قرار گرفته‌اند، کاربری فراوانی دارد. همچنین سبز کردن سطح افقی با کشت گیاهان مثمر و غیرمثمر مناسب به علاوه استفاده از فضای حیاط خانه‌ها و ایجاد گلخانه‌های کوچک خانگی و استفاده از فضاهای مرده داخل ساختمان‌ها از جمله لبه پنجره‌ها و بالکن‌ها با استفاده از کشت گیاهان متناسب توسعه فضای سبز عمودی را امکان پذیر می‌کند.
شاید باور نکنید اما گسترش فضای سبز عمودی یا ایجاد بام‌سبز بسیار کمتر از هزینه‌های ایجاد فضای سبز در کوچه و خیابان‌هاست. عضو شورای اسلامی شهر تهران در این مورد می‌گوید: با اجرای این طرح در یکی از محله‌های منطقه 2، مشخص شد هزینه اجرای طرح فضای سبز عمودی تنها 2درصد هزینه اجرای طرح تملک اراضی برای فضای سبز افقی رایج در شهر است. ضمن اینکه با اجرای این طرح می‌توان از مشارکت بیشتر شهروندان برخوردار شد، زیرا هر یک از واحدهای ساختمانی در معرض دید عمومی در این طرح، به‌صورت همسان می‌توانند دارای گلدان یا باغچه‌های آپارتمانی باشند.
رسول خادم می‌افزاید: در حال حاضر در شهر توکیو، این الزام در ساخت‌و‌سازها وجود دارد که 20درصد عرصه عمومی برای فضای سبز عمودی در نظر گرفته شود. در شهر سئول نیز 50درصد هزینه‌های فضای سبز عمودی را دولت تأمین می‌کند. به این ترتیب حتی اگر شهرداری هزینه توسعه فضای سبز عمودی روی بدنه ساختمان‌ها را بپردازد از آنجا که الزامی برای پرداخت هزینه تملک ندارد و مردم نیز مشارکت بهتری خواهند داشت، این طرح مقرون به صرفه است.
بام سبز و انرژی
باغ بام‌ها یا بام‌های سبز در بسیاری از شهرهای اروپا سالانه 100 میلیون دلار صرفه‌جویی در مصرف انرژی را سبب شده‌اند. این سبک از ایجاد فضای سبز بسیاری از شهروندان را با این حقیقت آشنا کرده است که گلکاری در بام خانه‌ها باعث کاهش حرارت و دما به‌ویژه در تابستان می‌شود.استفاده از فضای سبز عمودی روی بام‌ها موجب به حرکت درآوردن ذرات معلق در هوا و در نتیجه گردش هوا می‌شود و به خنک‌تر شدن هوای داخل خانه نیز کمک می‌کند. کارشناسان معتقدند اگر سقف تمام خانه‌ها گلکاری شوند درجه حرارت هوای کل شهر نیز کاهش خواهد یافت. ضمن اینکه اگر سقف خانه‌های یک طبقه گلکاری شوند از هزینه خنک کردن آنها بین 20 تا 30 درصد کاسته می‌شود.آنها دریافته‌اند بام‌های سبز می‌توانند آلاینده‌ها را جذب و فیلتر کنند و در نهایت بین 50 تا 70درصد آب موجود در آلودگی هوا را در خود نگه‌دارند. این شیوه که باعث کاهش آب موجود در آلاینده‌ها و کاهش خطر افزایش آن می‌شود، بی‌گمان راهکاری مؤثر برای رهایی از مشکلاتی است که گریبان شهر ما را گرفته‌اند.
چگونه فضای سبز بسازیم؟
توسعه عمودی فضای سبز بر بدنه و فضاهای بی‌استفاده ساختمان‌ها در شهر تهران و ارائه خدمات تشویقی به‌منظور جلب مشارکت شهروندان برای گسترش فضاهای سبز عمودی در حقیقت با توسعه عمودی شهرها و بلندمرتبه‌سازی ساختمان‌های متراکم آغاز شد. طراحان فضاهای سبز شهری پس از مطالعات گسترده در شهرهای بزرگ و پرجمعیت جهان، بخش‌های ویژه‌ای در اداره فضای سبز شهرداری این شهرها تعریف کردند تا با اتخاذ استراتژی‌های مناسب و همسو با زندگی آپارتمان‌نشینی شرایط ایجاد فضای سبز را در ساختمان‌های بلند فراهم کند. در واقع مهم‌ترین اصل در ایجاد و گسترش فضای سبز عمودی ایجاد شاخص‌هایی برای پدید آوردن شهری سالم و پرنشاط است.
در گام اول، کارشناسانی که به فکر حل معضل کمبود فضای سبز بودند طرح بام سبز را مطرح کردند که براساس آن بخشی از سطح مرده بام خانه‌ها و ساختمان‌های چند طبقه، تبدیل به قسمتی از فضاهای سبز شهر می‌شد. نزدیک به نیم قرن است که از اجرای بام سبز در جهان می‌گذرد و بسیاری از شهرهای اروپا با بهره‌مندی از همین ایده تبدیل به شهر سبز شده‌اند. تشکیل ستاد توسعه عمودی فضای سبز شهر تهران در بوستان گفت‌وگو، یاری‌دهنده شهروندانی است که قصد دارند با ایجاد بام سبز یا فضای سبز عمودی، منازل خود را بیارایند و به گسترش و چشم‌نوازی فضای سبز شهری کمک کنند. کارشناسان این مرکز براساس متراژ و شکل بنا علاوه بر طراحی رایگان، بر روند کار نیز نظارت خواهند داشت تا سبزینگی بیش از پیش در شهر ما نهادینه شود. توسعه فضای سبز عمودی همچنین کاهش آلودگی و دمای هوا در شهرهای بزرگ را به‌دنبال داشته است. این روزها ایده ایجاد فضای سبز عمودی، منجر به خلق فناوری‌های جدید برای ایجاد بام‌های سبز شده و جنبش نوینی در صنعت ساختمان‌‌سازی به شمار می‌آید که در مقابل شیوه‌های ساخت بام‌های سنتی، قد علم کرده است.
به کجا مراجعه کنیم؟
فضای سبز عمودی نخستین بار سال 74 روی ساختمان سازمان پارک‌های شهرداری تهران ایجاد شد اما این فضا چندان شناخته شده نبود. همانطور که می‌دانید روز به روز بر تعداد ساختمان‌های این ابرشهر افزوده می‌شود و کمتر جایی برای فضای سبز باقی می‌ماند. به همین دلیل در 5سال گذشته آموزش ایجاد فضای سبز عمودی در تمام مناطق تهران جدی‌تر شده است. یکی از مراکزی که وظیفه آموزش این نوع سبزینگی را برعهده دارد کلینیک‌های گل و گیاه شهرداری مناطق است که «پایگاه گیاه‌پزشکی و مرکز آموزش گل و گیاه» نامیده می‌شود.
همان طور که می‌دانید فضای سبز عمودی در سطوح عمودی مانند نرده‌ها، ستون‌ها، سایه‌بان‌ها، لبه‌های بیرونی پنجره و دیوارها ایجاد می‌شود و ناگفته پیداست که این نوع فضای سبز نیز مانند فضاهای سبز رایج در شهر باعث جلوگیری از آلودگی هوا و آلودگی صوتی خواهد شد. فضای سبز عمودی همچنین افزایش‌دهنده سطوح نرم و کاهش‌دهنده سطوح سخت است و درجه حرارت محیط را تعدیل می‌کند. در این میان 2 فاکتور قدمت ساختمان و نوع مصالح آن از نظر استحکام، برای فضای سبز بام‌ها از شرایط اجرای طرح فضای سبز عمودی شهر تهران هستند که باید به‌طور دقیق محاسبه شوند. مدیرعامل سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهر تهران می‌گوید: طرح فضای سبز عمودی شهر از طرح‌های مهمی است که باید با مشارکت مردم اجرا شود.
البته اجرای فضای سبز عمودی برای تمام ساختمان‌ها امکان‌پذیر نیست و این امر به کار کارشناسانه و همچنین داشتن شرایط خاص ساختمان مربوط می‌شود. در این زمینه آموزش‌های لازم به‌صورت رایگان در تمامی مناطق شهر به شهروندان ارائه می‌شود. برای ایجاد فضای سبز عمودی می‌توان از گیاهانی مانند نسترن رونده، رز رونده، پاپیتال، مو چسب و انواع پیچ‌ها مثل پیچ امین‌الدوله و پیچ گلیسین استفاده کرد. با مراجعه به پایگاه‌های گیاه پزشکی و مرکز آموزش گل و گیاه شهرداری تهران همچنین می‌توانید اطلاعاتی به‌منظور ایجاد بام سبز دریافت کنید. در این مراکز خواهید آموخت، بام‌هایی شرایط ایجاد فضای سبز را دارا هستند که یک سطح بازدارنده آب داشته باشند. این سطح، زهکشی شده، به‌عنوان جداری ایمن میان قسمت گلکاری شده و قسمت زیر بام عمل می‌کند. بد نیست بدانید بام‌های سبز با جذب امواج صوتی، آلودگی‌های صوتی را کاهش می‌دهند که این کارکرد آنها را به ابزاری مفید برای حفاظت از محیط‌زیست تبدیل کرده است.
